Richard Stallman: Een Oncomfortabele Stem in de Digitale Revolutie
Richard Stallman is geen comfortabele figuur. Zijn discours daagt de dominante narratieven van digitale vooruitgang uit en onthult de tegenstrijdigheden van onze technologische afhankelijkheid. Maar juist daarom is zijn stem nog steeds nodig: omdat hij ons herinnert dat technologie ook politiek is, en dat digitale vrijheid geen luxe is, maar een fundamenteel recht.
Sinds hij in 1985 de Free Software Foundation oprichtte en het GNU-besturingssysteem ontwikkelde, heeft Stallman met overtuiging gepleit voor de vier essentiële vrijheden van vrije software: uitvoeren, bestuderen, aanpassen en delen van programma’s. Deze vrijheden zijn geen techniciteit; het zijn beginselverklaringen. In een omgeving waarin steeds meer digitale diensten ons de controle ontnemen, wordt het weten wat de software die we gebruiken doet en de mogelijkheid om deze aan te passen of te delen met anderen, een kwestie van burgerschap.
Tussen vrije software en open-source: Een ethisch verschil
De klemtoon die Stallman legt op het verschil tussen vrije software en open-source lijkt misschien anekdotisch. Uiteindelijk hebben beide toegang tot de broncode. Maar hier ligt de nuance: voor Stallman is open-source een technische strategie om software te verbeteren; vrije software is een sociale beweging die gebaseerd is op de verdediging van vrijheid. Het gaat niet alleen om efficiëntie of innovatie, maar om digitale ethiek.
Het accepteren van dit verschil betekent dat we opnieuw moeten nadenken over hoe we ons verhouden tot technologie. Dient het ons of controleert het ons? Kunnen we het aanpassen aan onze behoeften, of zijn we afhankelijk van de leverancier? Stallman stelt duidelijk: privése software is een maatschappelijk probleem. Als de gebruiker het programma dat hij gebruikt niet kan aanpassen of controleren, heeft hij de controle over zijn ict verloren.
De "cloud" is niet neutraal: gegevens, servers en soevereiniteit
Een ander concept dat Stallman met zijn gebruikelijke frankheid ontmaskert, is de cloud. Voor hem is het niet meer dan een misleidende metafoor: achter elke "cloud"-dienst schuilen fysieke servers, specifieke bedrijven en juridische rechtsgebieden die bepalen wie toegang heeft tot de gegevens. Over de “cloud” praten is volgens hem een manier om de fundamentele vragen te verbergen: waar staan jouw informatie? Wie beheert deze? Welke wetten reguleren dit?
In een context waarin gegevens zijn verworden tot ruilmiddel en machtsfactor, kunnen deze vragen niet langer worden genegeerd. Vrije software is dan ook een middel tot technologische soevereiniteit, zowel voor individuen als voor staten.
Overheden en vrije software: Een openstaande rekening
Als controle over ict belangrijk is voor gebruikers, is het nog crucialer voor overheden. Volgens Stallman faalt een overheidsinstantie in haar plicht naar de burgers toe wanneer zij privése software gebruikt. Het delegeert essentiële functies van de staat — onderwijs, gezondheidszorg, justitie — aan bedrijven wiens belangen niet altijd samenvallen met het algemeen belang.
Hoewel sommige landen stappen hebben gezet richting vrije software — zoals Ecuador met zijn presidentieel decreet, of gedeeltelijke initiatieven in Brazilië en Duitsland — is de structurele weerstand groot. De druk van grote technologiebedrijven en het gebrek aan politieke wil hebben ervoor gezorgd dat veel van deze initiatieven zijn verwaterd.
Toch is Stallmans boodschap helder: goede bedoelingen of gedeeltelijke oplossingen zijn niet genoeg. Om de transparantie, autonomie en veiligheid van burgers te waarborgen, zou vrije software de norm in de publieke administratie moeten zijn, en geen uitzondering.
Digitale identiteit en cryptografie: Dringende uitdagingen
De controle over persoonlijke gegevens baart Stallman ook zorgen; hij heeft zijn afkeer van gecentraliseerde digitale identiteitsystemen uitgedrukt. Hij beschouwt het concentreren van zoveel macht in handen van de staat of bedrijven als een potentiële aanleiding voor massale surveillance.
Zijn voorkeur gaat in de andere richting: anonimiteit voor de gebruiker, transparantie voor de instellingen. Daarom steunt hij oplossingen zoals GNU Taler, een betalingssysteem dat de privacy van de betaler beschermt zonder de verkoper te verhullen. In een tijd waarin velen pleiten voor totale traceerbaarheid van transacties, is zijn standpunt een ongemakkelijke herinnering dat privacy een essentieel onderdeel is van vrijheid.
Waarom Stallman blijven luisteren?
We leven in een tijdperk van technologische versnelling, waarin kunstmatige intelligentie, big data en alomtegenwoordige computering onvermijdelijk lijken. In dit scenario lijkt Stallman voor sommigen een anachronisme: een activist uit een andere tijd, met een boodschap die niet meer lijkt te passen. Maar het tegendeel is waar: zijn visie wordt steeds relevanter.
Tegenover algoritmische ondoorzichtigheid bepleit Stallman toegang tot de code. Tegenover de logica van “alles als dienst” verdedigt hij het recht om digitale tools te gebruiken en aan te passen. Tegenover de verloren individuele autonomie herinnert hij ons eraan dat vrijheid niet kan afhangen van licenties of gebruiksvoorwaarden die door corporaties zijn opgesteld.
In een digitale samenleving die onverbiddelijk voortschrijdt naar gecentraliseerde, gecontroleerde en ondoorzichtige modellen, is de filosofie van vrije software niet alleen een technische alternatieve. Het is een toekomstvisie waarin technologie ten dienste staat van de mensen, en niet andersom.
Daarom is zijn gebruikelijke afscheid — “Happy hacking” — geen nerd-achtige leus. Het is een uitnodiging om de controle over onze tools, onze gegevens en uiteindelijk onze vrijheid terug te winnen.